*Πυρρίχη (η). Χορευτικό αγώνισμα με στρατιωτικό χαρακτήρα. Ήταν ένοπλος (ενόπλιος) χορός, γνωστός με το όνομα πυρρίχιος και αποτελούσε ένα είδος ενόπλιου πολεμικού χορού. Χορευόταν από παιδιά, έφηβους και άνδρες, αλλά και από γυναίκες (βλ. πιο κάτω).
Κατά την εκτέλεση του ενόπλιου Χορού Οι χορευτές, κρατώντας ασπίδα και δόρυ και φορώντας περικεφαλαία, μιμούνταν τις Κινήσεις των στρατιωτών σε ώρα μάχης. 0 χορός διακρινόταν για τη ζωηρότητα των κινήσεων και τις παράδοξες περιστροφές του σώματος.
Για τη γέννηση της πυρρίχης υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Μία αναφέρει πως ήταν απομίμηση του χορού της Παλλάδας Αθηνάς, η οποία μόλις γεννήθηκε πάνοπλη απ’ το κεφάλι του Δία, έσειε την ασπίδα και το δόρυ χορεύοντας έναν ενόπλιο χορό, ή πως γινόταν σε ανάμνηση του Χορού της Αθηνάς μετά τη νίκη της κατά των Γιγάντων. Άλλη εκδοχή λέει πως η πυρρίχη πρωτογεννήθηκε κατά την πολιορκία της Τροίας και εκτελέστηκε για Πρώτη φορά κοντά στη φωτιά, που είχαν ανάψει σι Έλληνες για να κάψουν τον νεκρό Πάτροκλο. Τρίτη εκδοχή αναφέρει πως πρωτοχορεύτηκε απ’ τους Δωριείς στην Κρήτη, ενώ άλλη Θέλει την καταγωγή του ενόπλιου χορού λακωνική. Αναφέρεται ακόμη πως τον πυρρίχιο πρωτοχόρεψε ο Νεοπτόλεμος, ήρωας της Τροίας και γιος του Αχιλλέα, απ’ τη χαρά του που σκότωσε τον Ευρύπυλο, γιο του Τήλεφου. Επειδή δε ο Νεοπτόλεμος ονομαζόταν και Πύρρος
(απ’ το θηλυκό όνομα Πύρρα, που είχε ο πατέρας του όταν κρυβόταν ντυμένος σαν γυναίκα στα ανάκτορα του Λυκομήδη), λέγεται Πως ο χορός του ονομάστηκε πυρρίχιος απ’ το όνομα αυτό (‘’... ικανόν ηγούμαι τόν Νεοπτόλεμον, Άχιλλέως μέν παίδα όντα, πάνυ δέ διαπρεψιαντα έν τή ορχηστρική καί είδος τό κάλλιστον αυτή προστεθεικότα, Πυρρίχιον άπ’ αυτού Κεκλημένον... ‘’, Λουκιανός, Περί ορχήσεως, 9 ή 273). Κατά τον Αριστόξενο (Αθήν. 1Δ 63Οι) η πυρρίχη Πήρε το όνομά της από τον, λακωνικής καταγωγής, Πύρριχο: «Αριστόξενος δέ φησι τήν πυρρίχην άπό Πυρρίχου Λάκωνος τό γένος τήν προσηγορίαν λαβείν· λακωνικόν δ είναι μέχρι καί νυν όνομα τόν Πύρριχον». Υποστηρίζεται πως το όνομα «πυρρίχη» προέρχεται από το πυροειδές χρώμα του χαλκού, με Το οποίο οπλίζονταν οι χορευτές («πυρριχίζειν· τήν ενόπλιον όρχησιν καί σύντονον πυρρίχην έλεγον· οί μέν άπό Πυρρίχου τού Κρητός·οί δέ από τού διάπυρον είναι· οί δέ άπό Πύρρου τού Αχιλλέως», Ησύχιος). Αναφορά στις παραπάνω εκδοχές κάνει και ο Ευστάθιος (Ιλ. Ι. 771,49- Ν. 957,46-Π. 1078, 19 και 0δ. Λ. 1697, 5).
Ως δημιουργοί της πυρρίχης αναφέρονται και οι Κουρήτες, οι Διόσκουροι και οι Αμαζόνες.
0 Αθήναιος (1Δ, 631α) αναφέρει πως στην εποχή του η πυρρίχη υπήρχε μόνο στους Λακεδαιμονίους σαν προγύμνασμα του πολέμου (τη μάθαιναν από πέντε ετών), ενώ στους άλλους Ελληνες είχε σταματήσει, επειδή είχαν σταματήσει και οι πόλεμοι: «ή δέ πυρρίχη παρά μέν τοις άλλοις Έλλησιν ούκ έτι παραμένει· καί εκλιπούσης δέ αυτής συμβέβηκε τούς πολέμους καταλυθήναι. παρά μόνοις δέ Λακεδαιμονίοις διαμένει προ γύμνασμα ούσα τού Πολέμου· έκμανθάνουσί τε πάντες έν τή Σπάρτη άπό πέντε έτών πυρριχίζειν» Συμπληρώνει δε (ο Αθήναιος) πως στις μέρες του η πυρρίχη χορευόταν σαν διονυσιακός χορός, ήταν επιεικέστερη της αρχαίας και χορευόταν με θύρσους αντί για δόρατα: «ή δέ καθ’ ημάς πυρρίχη διονυσιακή τις είναι δοκεί, έπιεικεστέρα ούσα τής αρχαίας. έχουσι γάρ σί ορχούμενοι θύρσους άντί δοράτων... » Η πυρρίχη είχε και το όνομα «χειρονομία» (‘’... καλείται δέ η πυρρίχη καί χειρονομία», Αθήν. όπως Πριν).
Ο ανδρικός πυρρίχιος εμφανίζεται στην αγγειογραφία (τελευταίο τέταρτο 6ου αι. π.Χ. έως τα μέσα του 5ου αι. π.Χ.) άλλοτε ως ατομικός (ένας χορευτής) και άλλοτε ως ομαδικός (δύο ή περισσότεροι χορευτές). Στην ατομική εκτέλεση ο χορευτής μιμείται μάχη εναντίον ενός αντιπάλου. Τα κύρια χαρακτηριστικά είναι: α) η παρουσία αυλητή (μουσική), β) η γυμνότητα των χορευτών, γ) ο οπλισμός (δόρυ και ασπίδα, όπως και ο οπλισμός της θεάς Αθηνάς), δ) ο έντονος χορός και ε) ο αριθμός των χορευτών.
Αναφέρθηκε πιο πριν πως μία απ’ τις εκδοχές γέννησης της πυρρίχης είναι ότι αυτή αποτελεί απομίμηση του χορού της Παλλάδας Αθηνάς, η οποία χόρεψε πάνοπλη αμέσως μετά τι γέννησή της απ’ το κεφάλι του Δία, ή πως καθιερώθηκε σε ανάμνηση του χορού της θεάς μετά τη νίκη της εναντίον των Γιγάντων.
Οι αγγειογράφοι επηρεασμένοι απ’ τις πληροφορίες των διαφόρων συγγραφέων της εποχής τους ή και παλαιότερων (π.χ. Ομηρικός Ύμνος στην Αθηνά — 6ος (;) αι. π.Χ.- Κρατύλος του Πλάτωνα — 4ος αι. π.Χ.- Θεών Διάλογοι του Λουκιανού — 2ος αι. π.Χ.), όπου περιγράφεται η σκηνή της γέννησης της θεάς Αθηνάς ένοπλης, απεικόνιζαν αυτή τη σκηνή (από το β’ τέταρτο του 6ου π.Χ. αι. και μετά) σε πολλές παραλλαγές, παρουσιάζοντας τις τέσσερις φάσεις του γεγονότος: α) την «προ- γέννηση» (ο Δίας κάθεται και οι δύο Ειλείθυιες δίπλα του τον ανακουφίζουν απ’ τους πόνους της γέννας στο κεφάλι), β) την «κύρια σκηνή της γέννησης» (η θεά πετιέται πάνοπλη και χορεύει τον πυρρίχιο κρατώντας ασπίδα και δόρυ), γ) τη «μετά τη γέννηση» (η θεά στηρίζεται στα γόνατα του πατέρα της), δ) τη φάση «η θεά έφηβος» (η θεά μπροστά στον Δία και στους υπόλοιπους παριστάμενους θεούς). 0 πυρρίχιος που εκτελεί η θεά Αθηνά είναι χορός νίκης, που συμβολίζει τον αγώνα και τη δικαίωση απέναντι στα επί γεια, ακόμη και στο ίδιο το γεγονός της γέννησης.
Αλλά, πλην της θεάς Αθηνάς, τον πυρρίχιο χόρευαν και οι θνητές γυναίκες, όπως τούτο βεβαιώνεται από την αρχαία ελληνική αγγειογραφία του 5ου αι. π.Χ. Οι παραστάσεις του γυναικείου πυρρίχιου στην αγγειογραφία είναι λιγότερες από εκείνες του ανδρικού πυρρίχιου και εμφανίζονται αργότερα από τις αντίστοιχες των ανδρών (μέσα του 5ου αι. π.Χ.). Σ’
αυτές εικονίζονται: 1) Μία πυρριχίστρια. 2) Πυρριχίστρια και αυλητρίδα. 3) Πυρριχίστρια ή πυρριχίστριες, αυλητρίδα και άνδρες παρατηρητές σε κλειστό χώρο. 4) Πυρριχίστρια και αυλητρίδα ανάμεσα σε άλλες χορεύτριες, σε αίθουσα χορού. 5) Πυρριχίστρια σε συμπόσιο. 6) Πυρριχίστρια σε ιερό της Αρτεμης. Βασικός οπλισμός τους: κράνος ασπίδα - δόρυ. Σε όλες τις παραστάσεις οι χορεύτριες, μιμούμενες κάποιες κινήσεις και στάσεις, αναπαριστούν μια μάχη σε διάφορες χρονικές στιγμές.
Η εισαγωγή της πυρρίχης στην Αθήνα, ως αγωνίσματος των Παναθηναίων (βλ. Παναθήναια), Πιθανόν και των «εν Άστει Διονυσίων», έγινε από τη Σπάρτη τον 6ο αι. π.Χ. Χορευόταν από παιδιά, έφηβους και άνδρες με τη συνοδεία μουσικής. ‘Ηταν μεγαλοπρεπής και εντυπωσιακός χορός και είχε παιδευτικό χαρακτήρα.
*Από το υπέροχο βιβλίο του Λάμπρου Σ. Βρεττού ‘’Λεξικό Τελετών, Εορτών και Αγώνων των Αρχαίων Ελλήνων’’
Η ΑΡΧΗ ΤΟΥ ΜΥΘΟΥ.
Πολύ πριν το αντάμωμα του ανθρώπου με την ιστορία, την εποχή που Τιτάνες, θεοί και ήρωες ευδαιμονούσαν σε αυτόν τον τόπο, πάνοπλοι Κουρήτες στο Ιδαίο Άντρο, χόρεψαν τον πυρρίχιο χορό χτυπώντας με τα δόρατα τους την γη, δημιουργώντας εκκωφαντικό θόρυβο που κάλυψε το κλάμα του νεογέννητου Δία, σώζοντας τον έτσι από τον αδηφάγο Κρόνο.
Μια άλλη εκδοχή θέλει την θεά Αθηνά να χορεύει τον ενόπλιο χορό, σείοντας την ασπίδα και το δόρυ της στιγμές μετά την γέννηση της από το κεφάλι του πατέρα της, Δία. Τον ίδιο χορό λέγεται ότι χόρεψε και μετά την συντριβή των Τιτάνων και την αιώνια φυλάκιση τους στα Τάρταρα. Η ίδια θεά στην Ιωλκό πρόσφερε ως δώρο-όπλο τον πυρρίχιο στους Αργοναύτες, στο ξεκίνημα της εκστρατείας τους.
Σύμφωνα με άλλους μύθους η γέννηση του πυρρίχιου συντελέστηκε κάτω από τα αιματοβαμμένα τείχη της Τροίας. Ήταν λένε ο Νεοπτόλεμος-Πύρρος, ο γιος του ημίθεου Αχιλλέα που επαρμένος από χαρά για τον θάνατο του Ευρύπυλου τον πρωτοχόρεψε. Στην επικρατέστερη εκδοχή του μύθου, ήταν ο Κουρήτης Πύρριχος που όταν αντίκρισε το νεκρό σώμα του Πατρόκλου, συντετριμμένος από την οδύνη και τον πόνο, άρχισε να ταλαντεύεται στην αρχή αργά και πονεμένα και στη συνέχεια έντονα και ρυθμικά μετατρέποντας τη θλίψη του σε οργή και ξέσπασμα για τον άδικο θάνατο του φίλου του. Οι συμπολεμιστές του, παρασύρθηκαν από τον ρυθμό και εκείνο το βράδυ γύρω από τις αναμμένες φωτιές κάτω από τα τείχη της Τροίας, γεννήθηκε ο άγριος χορός που ονοματίστηκε από τα πυρρά μαλλιά του πρωτοχορευτή του....
Η ΙΣΤΟΡΙΑ
« Ο Πυρρίχιος είναι θείο Δώρο των θεών προς τους ανθρώπους »
Πλάτων
Για πολλούς αιώνες η φλόγα του πυρρίχιου έκαιγε άσβεστη. Ο χορός χορευόταν σε μεγάλες γιορτές όπως αυτή των Παναθηναίων αλλά και αποτελούσε μέρος της στρατιωτικής εκπαίδευσης των αρχαίων Ελλήνων.
Οι Σπαρτιάτες ξεκινούσαν την εκμάθηση του από τα πέντε τους χρόνια . Όπως γνωρίζουμε ήταν οι πρώτοι που πριν αναχωρήσουν για τον πόλεμο ή λίγο πριν την μάχη, αλλά και κατά την διάρκεια των πολεμικών αναμετρήσεων, ασκούνταν και μάθαιναν να χορεύουν τον χορό αυτό με όπλα, τόξα, ασπίδες και δόρατα για να μπορούν να είναι νικητές . Οι χορευτές-πολεμιστές που έφεραν πολεμική εξάρτυση ήταν χωρισμένοι και κατανεμημένοι σε δύο συμπλέγματα, τους επιτιθέμενους και τους αμυνόμενους και μιμούνταν τις κινήσεις των πολεμιστών την ώρα της μάχης.
Οι Μακεδόνες τον ανήγαγαν σε χορό των δυνατών και τον αγάπησαν τόσο που ονομάστηκαν πυρριχιστές.
Στην επιστροφή των Ελλήνων πολεμιστών από την Περσία το 400 π.Χ. ο Ξενοφών περιγράφει τον Ελληνικό Πόντο και ιδιαίτερα τη γιορτή που οργάνωσαν οι κάτοικοι της Κερασούντας και των Κοτυώρων και φυσικά τον πυρρίχιο που χορεύτηκε σε αυτή. Ας σημειωθεί ότι ο Ξενοφών αναφέρει πως τον πυρρίχιο χορό χόρεψαν όχι μόνο άνδρες αλλά και γυναίκες, κάτι που δεν ήταν ασυνήθιστο τότε.
ΣΕΡΡΑ.
Τον πυρρίχιο διασώζουν σήμερα οι Πόντιοι και τον ονομάζουν και Σέρρα από τον ποταμό Σέρρα, ανατολικά της Τραπεζούντας. Κατά τον καθηγητή Ευγ. Δρεπανίδη προήλθε από τη φράση "όρχησις εις ιερά" και από αυτό Σιέρα-Σέρρα. Στον χορό Σέρρα δείχνει ο χορευτής την τέχνη του. Στην αρχή η κίνηση του χορού είναι αργή. ΑΤΣΑΠΑΤ λέγεται το αργό μέρος του. Πάντα με το κεφάλι ψηλά οι χορευτές εκτελούν το κάθε βήμα. Είναι χαρακτηριστικές οι κινήσεις των ώμων. Στο δεύτερο μέρος του χορού βλέπουμε τον ρυθμό να ανεβαίνει. Και εκεί οι χορευτές κρατούν το κεφάλι τους ψηλά. Το δεύτερο μέρος του χορού ονομάζεται ΤΡΟΜΑΧΤΟΝ. Παλαιότερα η σέρρα χορεύονταν κυκλικά ενώ σήμερα την βλέπουμε να χορεύεται με τους χορευτές σε ευθεία παράταξη.
Οι παραλλαγές του χορού πολλές, μαρτυρούν το πέρασμα του μέσα από το χώρο και χρόνο και το συναπάντημα του με το σήμερα. Αυτό που δεν άλλαξε και έφτασε αναλλοίωτο ως εμάς είναι η ίδια η ουσία του χορού, η εσωτερική διονυσιακή του δύναμη που κατορθώνει να μεταλλάξει την ενεργειακή υπόσταση του χορευτή παρασύροντας τον σε έναν τόπο με ανέμους που ξεριζώνουν πέτρες και λυγίζουν κορμιά....