Του Βλάση Αγτζίδη
1. Το Σκεπτικό - Οι στόχοι
1.1. Η Γενοκτονία του ποντιακού ελληνισμού έχει αναγνωριστεί επισήμως από τη Βουλή των Ελλήνων, την Κύπρο, τη Σουηδία, πολιτείες των ΗΠΑ και περιφερειακές κυβερνήσεις στην Αυστραλίας. Από το 1994 είναι επίσημη Εθνική Επέτειος στην Ελλάδα, ενώ από το 1998 η Γενοκτονία στο σύνολο της Μικράς Ασίας ανακηρύχτηκε σε δεύτερη επίσημη Εθνική Επέτειο.
1.2. Η 19η Μαϊου έχει οριστεί ως συμβολική Ημέρα Μνήμης, εφόσον εκείνη τη μέρα του 1919 ο Μουσταφά Κεμάλ πασά αποβιβάστηκε στην Σαμψούντα του Πόντου, αυτονομήθηκε από την κεντρική Οθωμανική κυβέρνηση και συγκρότησε τα εθνικιστικά του στρατεύματα, τα οποία εν τέλει θα κατανικήσουν τους Έλληνες (ελληνικό στρατό στην Ιωνία και Πόντιους αντάρτες στο Βορρά της Μικράς Ασίας). Θα ολοκληρώσουν την προαποφασισμένη από τους Νεότουρκους (1911) εθνική εκκαθάριση με τη σφαγή και την πυρπόληση της Σμύρνης το Σεπτέμβριο του 1922. Η 14η Σεπτεμβρίου, ημέρα πυρπόλησης της Σμύρνης από τους κεμαλικούς εθνικιστές, ορίστηκε ως Ημέρα Μνήμης για τη Μικρασιατική Καταστροφή.
1.3. Ο βασικός σκοπός της ιστορικής εκπαίδευσης είναι να προετοιμάσει και να διαμορφώσει υπεύθυνους και ενεργούς πολίτες που να μπορούν να ερμηνεύσουν τα ιστορικά γεγονότα και να χρησιμοποιήσουν τα συμπεράσματα στο παρόν. Αυτό μπορεί να συμβεί όταν η ιστορική γνώση μεταδίδεται δημιουργικά, αναπτύσσεται και καλλιεργείται το κριτικό πνεύμα, δεν εγκλείεται αποκλειστικά στο παρελθόν όπου συνέβη το γεγονός, αντιμετωπίζοντάς το ως μοναδικό και ανεπανάληπτο. Δηλαδή οι μαθητές με τη διδασκαλία του ιστορικού γεγονότος της Γενοκτονίας πρέπει να αναπτύσσουν και να βελτιώνουν τις διανοητικές τους δεξιότητες και να στοχάζονται για το ιστορικό πλαίσιο του κόσμου στον οποίο ζουν, έχοντας κατανοήσει το παρελθόν και τις αδιόρατες, υπόγειες διεργασίες οι οποίες συνέβαλαν στο να διαμορφωθεί το παρόν.
1.4. Η παρουσίαση του γεγονότος της Γενοκτονίας στο μικρασιατικό Πόντο θα πρέπει απαραιτήτως να ενταχθεί στο ευρύτερο Ιστορικό Πλαίσιο, μέσα στο οποίο πραγματοποιήθηκε, ώστε οι μαθητές να έχουν μια καλή εποπτεία της εποχής και των κρίσιμων παραμέτρων. Δηλαδή, να παρουσιαστεί αναλυτικά το γεγονός ότι η Γενοκτονία του ποντιακού ελληνισμού υπήρξε τμήμα της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Ανατολής, η οποία με τη σειρά της εντάσσεται στο πλαίσιο των αποφάσεων των Νεότουρκων (Οκτώβριος 1911) για εξόντωση των χριστιανικών πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
1.5. Θα πρέπει να περιγραφούν με ακρίβεια οι πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις που επέλεξαν τη μέθοδο της Γενοκτονίας για την επίλυση των εσωτερικών αντιθέσεων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, να παρουσιαστούν αναλυτικά τα αίτια τα οποία οδήγησαν στην επιλογή αυτών των μεθόδων. Πρέπει να κατανοηθεί στο βάθος η μειοψηφική τάση του μιλιταριστικού τουρκικού εθνικισμού (Νεότουρκοι-Κομιτάτο «Ένωση και Πρόοδος»), η οποία θα επικρατήσει πραξικοπηματικά το 1908 και θα οδηγήσει στις αποφάσεις για τις Γενοκτονίες.
1.6. Θα πρέπει οι μαθητές να κατανοήσουν ότι η Γενοκτονία δηλαδή η μαζική δολοφονία ανθρώπων εξαιτίας της ιδιαίτερης πολιτισμικής τους κατάστασης δεν ήταν μια απρόσωπη διαδικασία. Ότι οι άνθρωποι-θύματα υπήρξαν συγκεκριμένοι άνθρωποι με αξιοπρέπεια, με καθημερινή ζωή, με σχέσεις και όχι απρόσωπα μαζικοποιημένα όντα. Το στοιχείο αυτό θα προκύψει μέσα από την παρουσίαση αυθεντικών μαρτυριών των θυμάτων.
1.7. Θα πρέπει να συνειδητοποιηθεί από τους μαθητές ότι η συγκεκριμένη Γενοκτονία δεν αποτελεί ένα περιορισμένο γεωγραφικά και χρονικά γεγονός, αλλά ότι εγκαινιάζει μια νέα πολιτική αντιμετώπισης διαφόρων πληθυσμιακών ομάδων από σκληρές εξουσίες, που επιδιώκουν την ομογενοποίηση του χώρου που ελέγχουν ή την κυνική μεταφορά πλούτου από τις ομάδες-θύματα στους θύτες. Η κορύφωση αυτής της νέας πολιτικής θα είναι το Ολοκαύτωμα που θα πραγματοποιήσουν οι Ναζί, οι οποίοι κυριολεκτικά «βιομηχανοποίησαν» την εξόντωση των στοχευμένων πληθυσμών.
1.8. Τα στοιχεία που πρέπει να δοθούν στους μαθητές πρέπει να είναι καλά τεκμηριωμένα, να μην επιδέχονται αμφισβητήσεων και να μη χαρακτηρίζονται από υπερβολές, οι οποίες εν τέλει υπονομεύουν όλη τη διαδικασία της διδασκαλίας της Γενοκτονίας.
1.9. Η παρουσίαση πρέπει να βασίζεται σε περιγραφή των συνθηκών, του ιστορικού-κοινωνικού-πολιτικού πλαισίου και των αιτίων που οδήγησαν στη Γενοκτονία. Ο διδάσκων/ουσα θα πρέπει να αποφεύγει να βασιστεί στην «παιδαγωγική του αίματος» και των δακρύων. Αφενός γιατί η εκπαιδευτική διαδικασία μπορεί να εκπέσει σε μελόδραμα και αφετέρου γιατί ο παιδαγωγικός στόχος δεν πρέπει να είναι η πρόκληση συναισθηματικής έξαρσης, αλλά κατανόησης των γεγονότων, που βασίζεται στην εμπεριστατωμένη γνώση και στα καλά δομημένα ερμηνευτικά εργαλεία.
2.0. Συνοψίζουμε τις προϋποθέσεις που πρέπει να τηρηθούν και για να υπηρετηθεί με τον καλύτερο τρόπο η ευστοχία της ιστορικής μάθησης:
-Η χρησιμοποιούμενη ορολογία να είναι ακριβής
-Τα στοιχεία που παρατίθενται να είναι σωστά και αποδεδειγμένα
-Να αποσαφηνίζονται οι κατηγορίες «θύτης»/«θύμα», «πρόθεση»/«αποτέλεσμα», «χρόνος» και «τόπος», «μέσα πραγματοποίησης»
-Να περιγράφονται με πληρότητα οι αιτίες καθώς και η λογική αλληλουχία που ακολουθεί (εμφάνιση τουρκικού εθνικισμού, κατάληψη της εξουσίας, απόφαση για εθνοκαθάρσεις ώστε να δημιουργηθεί έθνος-κράτος, οργάνωση των Γενοκτονιών, διαμόρφωση ιδεολογίας αποκλεισμού, υλοποίηση των αποφάσεων, απελευθέρωση των δυνάμεων του εθνικισμού στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, πολεμικές συγκρούσεις, πρόσφυγες παντού, στάση της Ελλάδας και των πολιτικών της δυνάμεων, διχασμός, ήττα, ολοκλήρωση των γενοκτονιών, προσφυγοποίηση στην Ελλάδα και την ΕΣΣΔ.)
-Να αποφεύγονται οι ισοπεδωτικές απλουστεύεις του τύπου «καλός-κακός», «άσπρο-μαύρο», που ακυρώνουν κάθε προσπάθεια ερμηνείας και κατανόησης των ιστορικών συμπεριφορών.
2. Το Ιστορικό Πλαίσιο
2.1. Το Ιστορικό Πλαίσιο μέσα στο οποίο πρέπει να διδάσκεται η Γενοκτονία ορίζεται πλέον από την απόφαση του International Association of Genocide Scholars – IAGS. Συγκεκριμένα, στις 16 Δεκεμβρίου 2007, η Διεθνής Ένωση Μελετητών Γενοκτονιών (International Association of Genocide Scholars – IAGS), ο καθ’ ύλη διεθνής οργανισμός, εξέδωσε το παρακάτω ψήφισμα, με το οποίο αναγνωρίζεται ότι η εθνική εκκαθάριση που υπέστησαν οι ελληνικοί πληθυσμοί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από τους Νεότουρκους και τους Κεμαλικούς ανήκει στην νομική κατηγορία των «εγκλημάτων Γενοκτονίας», όπως αυτή ορίστηκε από τον ΟΗΕ το 1948:
«ΔΕΔΟΜΕΝΟΥ ΟΤΙ η άρνηση της γενοκτονίας αναγνωρίζεται ευρέως ως το τελικό στάδιο της γενοκτονίας, που επιφυλάσσει στους δράστες της γενοκτονίας την ατιμωρησία και αποδεδειγμένα προετοιμάζει το έδαφος για μελλοντικές γενοκτονίες.
ΔΕΔΟΜΕΝΟΥ ΟΤΙ η γενοκτονία μειονοτικών πληθυσμών από το Οθωμανικό κράτος κατά τη διάρκεια και μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο απεικονίζεται συνήθως ως γενοκτονία των Αρμενίων αποκλειστικά, με μερική μόνο αναγνώριση των ποιοτικά όμοιων γενοκτονιών άλλων Χριστιανικών μειονοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
ΨΗΦΙΖΟΥΜΕ ΟΤΙ είναι πεποίθηση της διεθνούς Ενώσεως Ακαδημαϊκών για τη Μελέτη των Γενοκτονιών ότι η εκστρατεία των Οθωμανών εναντίον των Χριστιανικών μειονοτήτων της Αυτοκρατορίας μεταξύ 1914 και 1923 αποτέλεσε μια γενοκτονία των Αρμενίων, των Ασσυρίων και των Ελλήνων του Πόντου και της Ανατολίας.
ΨΗΦΙΖΟΥΜΕ ΑΚΟΜΑ ΟΤΙ η ένωση ζητά εκ τούτου από την κυβέρνηση της Τουρκίας να αναγνωρίσει τις γενοκτονίες αυτών των πληθυσμών, να εκδώσει μια επίσημη απολογία και να προχωρήσει σε άμεσα και σημαντικά βήματα για αποκατάσταση» (http://www.genocidetext.net)
Από τη στιγμή της έκδοσης του κορυφαίου αυτού Ψηφίσματος (Δεκέμβρης του 2007), το οριστικό πλαίσιο της διδασκαλίας της Γενοκτονίας του ποντιακού ελληνισμού αλλάζει και διευρύνεται. Εφεξής, η αναπαραγωγή τοπικιστικών προσεγγίσεων, καθώς και λανθασμένων αριθμητικών στοιχείων αντίκειται στο Ψήφισμα. Να αποφεύγονται, τουλάχιστον τα αριθμητικά, στοιχεία που δημοσιεύτηκαν λόγω περιορισμένων γνώσεων πριν την έκδοση του Ψηφίσματος.
Η διδασκαλία πρέπει απαραιτήτως να πραγματοποιείται με την παρουσίαση του ευρύτερου γεγονότος της Γενοκτονίας των Ελλήνων της Ανατολής, να παρουσιάζεται ο τρόπος με τον οποίο συγκροτήθηκε ο τουρκικός εθνικισμός και έλαβε τις αποφάσεις για εξόντωση των χριστιανικών πληθυσμών.
2.2. Θα πρέπει να αποσαφηνίζονται οι έννοιες «εθνοκάθαρση», «γενοκτονία», «έγκλημα πολέμου», «μαζικές σφαγές», «εξόντωση», «καταστροφή». Να τονίζεται ιδιαιτέρως ότι ο όρος «γενοκτονία» αποτελεί νομικό όρο του διεθνούς δικαίου και όχι λέξη της καθομιλουμένης για να χαρακτηριστεί μια συγκεκριμένη βίαιη πράξη. Η «εθνοκάθαρση» ή το «έγκλημα πολέμου» ή η «Καταστροφή» ή η «μαζική σφαγή» μπορεί να χαρακτηριστεί γενοκτονία μόνο εάν υπακούει στα σχετικά κριτήρια , όπως ορίστηκαν από τον ΟΗΕ με τη Σύμβαση του 1948. Σύμφωνα με τη σχετική Σύμβαση, γενοκτονία είναι: «η εσκεμμένη προσπάθεια καταστροφής εν όλω ή εν μέρει, μιας εθνικής, εθνοτικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας», με έναν από τους παρακάτω τρόπους:
«α) τον φόνο μελών της ομάδας,
β) την πρόκληση σοβαρής σωματικής ή διανοητικής βλάβης σε μέλη της ομάδας,
γ) τη σκόπιμη επιβολή στην ομάδα συνθηκών ζωής υπολογισμένων, έτσι ώστε να επιφέρουν τη φυσική τους καταστροφή, εν όλω ή εν μέρει,
δ) την επιβολή μέτρων που αποσκοπούν στην αποτροπή γεννήσεων στο εσωτερικό της ομάδας και
ε) την υποχρεωτική μεταφορά των παιδιών της ομάδας σε κάποια άλλη».
Στην περίπτωση των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας εφαρμόστηκαν και οι πέντε τρόποι, σε διαφορετικό χρόνο και με διαφορετικό τρόπο στους επιμέρους πληθυσμούς.
2.3. Θα πρέπει να περιγράφεται η διαδικασία κλιμάκωσης της Γενοκτονίας η οποία –όσον αφορά την ελληνική περίπτωση- ξεκινά με συστηματικές διώξεις στην Ανατολική Θράκη το 1914, συνεχίζεται την ίδια χρονιά στην Ιωνία (Δυτική Μικρά Ασία) και κορυφώνεται το 1916 στον Πόντο (Βόρεια Μικρά Ασία).
Θα πρέπει επίσης να διαχωρίζονται οι δύο φάσεις της Γενοκτονίας και να παρουσιάζονται αναλυτικά τα διαφορετικά ιστορικά πλαίσια εντός των οποίων πραγματοποιήθηκαν:
-Η Α’ φάση της Γενοκτονίας έλαβε χώρα κυρίως κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου (1914-1918) και είχε ως θύτες τους Νεότουρκους εθνικιστές, ενώ υπήρξε ανοχή από τους συμμάχους τους, Γερμανούς και Αυστριακούς.
-Η Β’ φάση της Γενοκτονίας έγινε την περίοδο του ελληνοτουρκικού πολέμου (1919-1922) από τους κεμαλικούς εθνικιστές που αυτονομήθηκαν από την κεντρική οθωμανική κυβέρνηση. Κατά τη δεύτερη φάση υπήρξε αρχική ανοχή κάποιων συμμάχων της Ελλάδας (Ιταλών, Γάλλων, Αμερικανών). Στη συνέχεια, και λόγω της πολιτικής των μοναρχικών, ουδετεροποιήθηκαν οι υπόλοιποι (Βρετανoί). Υποστηρικτές του τουρκικού εθνικισμού υπήρξαν και οι αντιπάλοι των Δυτικών, δηλαδή το νεαρό σοβιετικό κράτος. Επίσης θα πρέπει να τονιστεί ο ελληνικός Διχασμός μεταξύ μοναρχικών-βενιζελικών που αποδυνάμωσε το ελληνικό εσωτερικό μέτωπο και επέτρεψε στον Κεμάλ να νικήσει και να ολοκληρώσει τη Γενοκτονία του ελληνικού, αρμενικού και ασσυριακού πληθυσμού στο σύνολο της παλιάς πολυεθνικής, ισλαμικής Οθωμανικής Αυτοκρατορίας την οποία μετέτρεψε πλέον σε τουρκικό έθνος-κράτος.
3. Οι αριθμοί
Οι αριθμοί των πληθυσμών που κατοικούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και των θυμάτων που τελικά είχαν από την πολιτική της Γενοκτονίας, θα πρέπει να προκύπτουν από τα πραγματικά δεδομένα, που δεν μπορούν να αμφισβητηθούν.
Τα μόνα πληθυσμιακά στοιχεία που γνωρίζουμε και δεν αμφισβητούνται είναι αυτά που προκύπτουν από τις απογραφές του πληθυσμού. Με την αξιοποίηση των απογραφών του ελληνικού πληθυσμού της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας (Οθωμανική και Πατριαρχική) εκτιμάται ότι ο αριθμός των Ελλήνων στη Μικρά Ασία (Πόντος, Ιωνία, Βιθυνία, Καππαδοκία, Πισιδία κ.ά) ανέρχεται σε 1.8 εκατομμύρια κατοίκους. Στην Ανατολική Θράκη με την Κωσταντινουπολη κατοικούσαν περί τους 400.000 Έλληνες. Από τον αριθμό των 2.2 εκατομμυρίων (χωρίς να προσμετρώνται οι Έλληνες από το Καρς που ανήκε τότε στη ρωσική επικράτεια), στον Πόντο κατοικούσαν περίπου 450.000 Έλληνες χριστιανοί, ορθόδοξοι κυρίως αλλά και προτεστάντες.
[Τα στοιχεία των Απογραφών και των διαφορετικών εκτιμήσεων παρατίθενται αναλυτικά στο βιβλίο: Βλάσης Αγτζίδης, «Έλληνες του Πόντου. Η γενοκτονία από τον τουρκικό εθνικισμό» στις σελίδες 131-137. Το βιβλίο αυτό υπάρχει σε ψηφιακή μορφή στη διεύθυνση:
http://www.projethomere.com/travaux/bibliotheque_homere/grecs_pont_euxin.htm]
Τα θύματα των διωγμών και της Γενοκτονίας που συνέβη την επόμενη περίοδο (1914-1923) μπορούν να υπολογιστούν συνολικά κατά προσέγγιση και όχι με ακρίβεια κατά τόπους. Η «Μαύρη Βίβλος Διωγμών και Μαρτυριών του εν Τουρκία Ελληνισμού» του Οικουμενικού Πατριαρχείου που εκδόθηκε το 1919, δίνει μια κατ’ εκτίμηση εικόνα των διωχθέντων και των θυμάτων. Με βάση την επίσημη Απογραφή που έγινε στην Ελλάδα το 1928 καταγράφηκαν περίπου 1.25 εκατομμύρια πρόσφυγες. Στον αριθμό αυτό συνυπολογίστηκαν και οι προερχόμενοι από το Καρς και άλλες ρωσικές περιοχές. Πρέπει να λάβουμε υπ’ όψη ότι 150.000 Έλληνες από την Κωσταντινούπολη, Ίμβρο και Τένεδο εξαιρέθηκαν της Ανταλλαγής των πληθυσμών, ενώ ένα μέρος των προσφύγων από τον Ανατολικό Πόντο που κατέφυγε στη Ρωσία μετά την αποχώρηση των ρωσικών στρατευμάτων (Μάρτιος 1918) δεν κατέφυγε τελικά στην Ελλάδα.
Δεν γνωρίζουμε πόσα ήταν τα θύματα της Γενοκτονίας κατά περιοχή, ούτε πόσοι έχασαν τη ζωή τους κατά τη διαδρομή προς την Ελλάδα, ούτε πόσοι πέθαναν στην Ελλάδα από τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης κατά την πρώτη δεκαετία (αντιστοιχούσαν τρεις θάνατοι σε μία γέννηση).
Ο αριθμός 353.000 που έχει επικρατήσει δεν ανταποκρίνεται στην πραγματικότητα. Αρχικά, κατατέθηκε ως υπόθεση τον Ιανουάριο του 1922 στη «Black Book the tragedy of Pontus (1914-1922)» που εξέδωσαν στην Αθήνα οι ποντιακές οργανώσεις, χωρίς να έχουν πρόσβαση σε πραγματικά δεδομένα. Στον αριθμό αυτό ο Γ. Βαλαβάνης θα προσθέσει (το 1925) κατ’ εκτίμηση άλλες 50.000 θύματα κατά τη μεταφορά προς την Ελλάδα.
Το πρόβλημα των αριθμών ο διδάσκων/ουσα τη Γενοκτονία στους μαθητές πρέπει να το αντιμετωπίσει με την επίκληση των πραγματικών αριθμών που μας δίδει η σύγκριση των 2.2 εκατομ. προ των γεγονότων και 1.25 εκατομ. μετά το τέλος της Γενοκτονίας, όπως παρουσιάστηκε παραπάνω με την επισήμανση ότι τα θύματα στη Μικρά Ασία και στην Ανατολική Θράκη κατά την περίοδο 1914-1923 υπολογίζονται μεταξύ 700.000 και 800.000 ατόμων. Αυτή η προσέγγιση είναι η μόνη που ανταποκρίνεται στα δεδομένα που ορίζει πλέον τελεσίδικα το Ψήφισμα του International Association of Genocide Scholars – IAGS.
4. Οι πηγές
Οι πηγές που ο διδάσκων/ουσα πρέπει να βασίσει την παρουσίαση της Γενοκτονίας είναι:
4.1. Τα επιστημονικά έργα που έχουν γραφεί για το θέμα αυτό. Όπως για παράδειγμα:
-Tessa Hofmann, Matthias Bjørnlund, Vasileios Meichanetsidis, με τη συμμετοχή των: J. Mourelos, R. Donef, N. Hlamides, M. Stewart, St. T. Stavridis, St. Leonard Jacobs, Alfred de Zayas, R. Levitsky, M. Bruneau and K. Papoulidis, A. Kalaitzidis and D. Wallace, Abr. Der Krikorian and E. Taylor, The Genocide of the Ottoman Greeks: Studies on the State-Sponsored Campaign of Extermination of the Christians of Asia Minor (1912-1922) and Its Aftermath: History, Law, Memory, Νέα Υόρκη, εκδ. Melissa, 2012
-Κωσταντίνος Φωτιάδης, «Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου», Αθήνα, έκδ. Ίδρυμα Βουλής των Ελλήνων, 2004.
-Βλάσης Αγτζίδης, Έλληνες του Πόντου. Η γενοκτονία από τον τουρκικό εθνικισμό, Αθήνα, έκδ. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Αν. Αττικής, 2005. Επανεκδόθηκε από τις εκδόσεις Σκάι.
-Ευριπίδης Γεωργανόπουλος, Το νεοτουρκικό κίνημα και οι επιπτώσεις του στον ελληνισμό του Πόντου 1908-1914, Θεσσαλονίκη, εκδ. Κυριακίδη, 2001.
-Προσεγγίσεις στην ιστορία του Εύξεινου Πόντου. Πρακτικά του 2ου Διεθνούς Συνεδρίου Ποντιακού Ελληνισμού, Κ. Χατζηκυριακίδης-Θ. Κυριακίδης (επιμ.), Άρτεμις Ξανθοπούλου Κυριακού, P. Karpov, R. Hovannisian, M. Meeker, H. Lowry κ.ά., Θεσσαλονίκη, εκδ. Σταμούλη, 2011.
-Χαράλαμπος Ψωμιάδης, Η τελευταία φάση του Ανατολικού Ζητήματος, Συμβολή στη μελέτη των ελληνοτουρκικών διπλωματικών σχέσεων, μετάφραση - επιμέλεια: Γ. Γιαννακόπουλος, Αθήνα, Έφεσσος, 2004.
-Χάρης Τσιρκινίδης, Έχω όπλο την αγχόνη’. Το ντοκουμέντο της Μεγάλης Καταστροφής υπό το φως των ξένων απορρήτων αρχείων (1908-1925), Θεσσαλονίκη, εκδ. Ερωδιός, 2005. Μπορεί επίσης να χρησιμοποιηθούν έγγραφα διπλωματικών αποστολών από τη μονογραφία του Χ. Τσιρκινίδη, Επιτέλους τους ξεριζώσαμε (εκδ. Παναγία Σουμελά) παρότι ο σχολιασμός έχει έντονο συναισθηματικό ύφος και δεν υπάρχει παραπομπή στις πηγές.
-Προσφυγική Ελλάδα Φωτογραφίες από το αρχείο του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών, επιμ. Γ. Γιαννακόπουλος, Αθήνα, Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών, 1992
-Θεόδωρος Παυλίδης, Ο ελληνισμός του Δυτικού Πόντου, Θεσσαλονίκη, εκδ. Κυριακίδη, 2009.
-Ο Πόντος των Ελλήνων, Γιώργος Α. Γιαννακόπουλος (επιμ.), Άρτεμις Ξανθοπούλου Κυριακού, Δ. Θ. Λαζαρίδης, Δ. Τομπαΐδης, Σ. Χατζησαββίδης, Ε. Γ. Γαβρά, Β. Δαλακούρα, Αρχ. Π. Αποστολίδης, Π. Α. Γαϊτανίδης, Κ. Χατζηκυριακίδης, Ε. Π. Καρούμπης, Αθήνα, εκδ. Έφεσος, 2003. -Jean de Murat, Τhe Great Extirpation of Hellenism & Christianity in Asia Minor, Φλόριντα ΗΠΑ, 1999. 4.2. Είναι σημαντικό να χρησιμοποιηθούν μαρτυρίες θυμάτων. Ενδεικτικά προτείνονται τα βιβλία: -Αντώνιος Γαβριηλίδης, «Σελίδες εκ της Μαύρης Εθνικής Συμφοράς του Πόντου», Θεσσαλονίκη, εκδ. Μαλλιάρης-Παιδεία, 1992. -Thea Halo, «Ούτε το όνομά μου», Αθήνα, εκδ. Γκοβόστη, 2001. -Γεώργιος Ανδρεάδης, «Ταμάμα. Η αγνοούμενη του Πόντου», Θεσσαλονίκη, εκδ. Γόρδιος, 1992. -Χρήστος Ηλιάδης, «Πόντος Γενοκτονία. Όσα ενθυμούμαι από την περιπετειώδη ζωή μου», Θεσσαλονίκη, εκδ. Γόρδιος, 2002. -κ.ά…. Θα μπορούσε να ξεκινήσει το μάθημα με την ανάγνωση μιας δυνατής αφήγησης από τη Γενοκτονία. Τέτοιες έντονες εικόνες υπάρχουν στο βιβλίο της Thea Halo. Όπως επίσης και η πολύ καλή, από πλευράς μεθόδου, περιγραφή των πορειών θανάτου ως «Άουσβιτς εν ροή», όπως κάνει ο Πολυχρόνης Ενεπεκίδης στο πολύ καλό εισαγωγικό κείμενο της μελέτης του. Η χρησιμοποίηση αφηγήσεων είναι ένα μέσο που στοχεύει στην αύξηση της προσοχής των μαθητών ώστε να κατανοήσουν στη συνέχεια τις αιτίες που προκάλεσαν τα γεγονότα, εφόσον, όπως τονίστηκε παραπάνω, ο κύριος εκπαιδευτικός στόχος είναι η κατανόηση που βασίζεται στην εμπεριστατωμένη γνώση και όχι η δημιουργία συναισθηματικής έντασης. 4.3. Είναι επίσης σημαντικό κατά την διδασκαλία της Γενοκτονίας να χρησιμοποιηθούν και να διαβαστούν έγγραφα διπλωματικών αποστολών εκείνης της εποχής που αναφέρονται στα γεγονότα. Τέτοια έγγραφα υπάρχουν στα βιβλία των Ενεπεκίδη, Φωτιάδη και Τσιρκινίδη. 4.4. Η χρήση τουρκικών πηγών που αναφέρονται στη Γενοκτονία, καθώς και η αναφορά σε έργα Τούρκων ιστορικών και κοινωνικών επιστημόνων που καταγγέλλουν το ρόλο του εθνικισμού στη διάπραξη των εγκλημάτων γενοκτονίας, πρέπει απαραιτήτως να ενταχθούν στη διαδικασία της διδασκαλίας της Γενοκτονίας. Τέτοια κείμενα δημοσιεύτηκαν πρόσφατα και οι διδάσκοντες/ουσες μπορούν να έχουν άμεση πρόσβαση σ’ αυτά. Προτείνονται τα εξής: -του Fikret Baskaya : Η συνείδηση της Ιστορίας θα μας απελευθερώσει, -του Ahmet Oral: Για το Αρμενικό, Ελληνικό, Κουρδικό και Αλεβίτικο Ζήτημα, -του Attila Tuygan: Γενοκτονία για την “ιερή πατρίδα”, -τουTaner Akçam: Οι εκτοπίσεις και οι σφαγές των Ελλήνων του 1913-1914: Πρόβα για τη Γενοκτονία των Αρμενίων -του Sait Çetinoğlu: Η ιδέα του ανεξάρτητου Πόντου και η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου, Το Τέλος του Κινήματος και η Εκδίωξη -της Pervin Erbil: Μια τραγική σελίδα στην εκκαθάριση των Ρωμιών, 1914-1924. Κατά την αναφορά των συγκεκριμένων τουρκικών απόψεων, μπορεί να τονιστεί στους μαθητές η συνάφεια των θέσεων της συγκεκριμένης τουρκικής ιστοριογραφικής σχολής με την προσφυγική ιστοριογραφία, που αναπτύσσεται αργά αλλά σταθερά στην Ελλάδα την τελευταία 25ετία, αμφισβητώντας τα στερεότυπα και αποδομώντας τους κυρίαρχους μύθους. 4.5. Επίσης ο διδάσκων/ουσα εκτός από την καλή γνώση της ποντιακής ιστορίας και του ευρύτερου πλαισίου πρέπει να έχε συνολική εποπτεία: -της προσπάθειας των προσφυγικών οργανώσεων να εντάξουν στην εθνική συλλογική μνήμη το Τραύμα του Πόντου, -των προβλημάτων που συνάντησαν οι πρόσφυγες του ’22 στην Ελλάδα, αλλά και στη Σοβιετική Ένωση, -τις μορφές της κυρίαρχης (κρατικής και όχι) ιδεολογίας στη μετά το ’22 Ελλάδα που δεν συμπεριλάμβανε την ιστορική εμπειρία του ελληνισμού της Ανατολής, -τις αιτίες, για τις οποίες υπήρξε Σιωπή και Λήθη από το 1922 έως τη δεκαετία του ’90, -τις σύγχρονες ιδεολογικές συγκρούσεις στην Ελλάδα για τα ιστορικά ζητήματα και τη διαμόρφωση ενός ρεύματος Αρνητών της Γενοκτονίας. Βασική πηγή για τα ζητήματα αυτά είναι η μελέτη: Βλάσης Αγτζίδης, «Μνήμη Ταυτότητα και Ιδεολογία στον Ποντιακό Ελληνισμό» από το συλλογικό (με Γιώργο Κόκκινο και Έλλη Λεμονίδου) «Το Τραύμα και οι πολιτικές της Μνήμης», Αθήνα, εκδ. Ταξιδευτής, 2010. 4.6. Η χρήση οπτικοακουστικού υλικού συμβάλλει στη διαδικασία διδασκαλίας, τόσο με την αντικειμενική επιρροή που ασκεί η εικόνα στον θεατή, όσο και με την μετατροπή σε οικείο γεγονός του προσώπου που υπέστη τη Γενοκτονία ή του τοπίου εντός του οποίου συνέβησαν τα τραγικά γεγονότα. Όμως το υλικό αυτό θα πρέπει να υπακούει σε σαφείς κανόνες, όπως η παρουσίαση αληθινών δεδομένων εντός του πραγματικού ιστορικού πλαισίου και η αποφυγή πλαστογραφιών. Το τελευταίο χαρακτηρίζει μεγάλο μέρος του οπτικού υλικού (κυρίως βίντεο) που έχει παραχθεί για να πλαισιώνει την αφήγηση για την «ποντιακή Γενοκτονία». Πολλές φορές παρουσιάζονται σκηνές, ως αφορώσες και διαδραματιζόμενες στον Πόντο, από τη σφαγή και την καταστροφή της Σμύρνης, τις ωμότητες που συνέβησαν στην υπόλοιπη Ιωνία, καθώς και την προσφυγοποίηση των Καππαδοκών και των Ανατολικοθρακών. 4.7. Κατά τη διαδικασία της διδασκαλίας θα πρέπει να αξιοποιηθεί και η σχετική λογοτεχνία ή η ποίηση που αφορά τον Πόντο. Χαρακτηριτικά προτείνονται τα ποιήματα Του Νίκου Γρηγοριάδη, του Χρήστου Μαχαιρίδη, του Ηλία Τσέχου κ.ά. Χαρακτηριστικότερο δείγμα μιας ποιοτικής ποίησης είναι το ποίημα του Μαχαιρίδη με τίτλο «19 Μαϊου 1919». Οι ποιητές αυτοί φιλοξενούνται στον τόμο: Νίκος Γρηγοριάδης-Χρήστος Τουμανίδης, «Λύρα του Πόντου. Ποιητές ποντιακής καταγωγής», Αθήνα, εκδ. Κώδικας, 2003. 4.8. Στο πλαίσιο της διδασκαλίας της Γενοκτονίας, θα ήταν χρήσιμη μια επίσκεψη σε κάποιο Μουσείο, που αναφέρεται στον τρόπο ζωής ή στην ιστορική εμπειρία του προσφυγικού ελληνισμού. 5. Κάποια βασικά κείμενα Οι διδάσκοντες/ουσες πρέπει να διαβάσουν βασικά κείμενα, ώστε να ξεκαθαρίσουν το πλαίσιο αλλά και τις παραμέτρους που ορίζουν το ιστορικό φαινόμενο της Γενοκτονίας. Κάποια εύκολα προσβάσιμα κείμενα (ή περιλήψεις) στο διαδίκτυο, είναι με αλφαβητική σειρά τα εξής: -Βασίλειος Μεϊχανετσίδης, «Η Γενοκτονία των Ελλήνων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας», http://infognomonpolitics.blogspot.com/2012/01/blog-post_5236.html#.T3LU... -Βλάσης Αγτζίδης, «Η εμφάνιση του τουρκικού εθνικισμού» http://kars1918.wordpress.com/2010/06/10/turkish-nationalism/ -Βλάσης Αγτζίδης, «Ποντιακό Ζήτημα και Μικρασιατική Καταστροφή» http://kars1918.wordpress.com/2009/10/18/18-10-200/ -Βλάσης Αγτζίδης, «Βασικά κείμενα για τη διδασκαλία της Γενοκτονίας» http://kars1918.wordpress.com/2012/03/28/teaching/ -Ευριπίδης Γεωργανόπουλος, «Οι προσπάθειες των ελλήνων του Πόντου για αυτοδιάθεση κατά το τέλος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας 1916-1922 (2009)» http://invenio.lib.auth.gr/record/105601?ln=el -Ευριπίδης Π. Γεωργανόπουλος, «Οι αμερικανικές θέσεις για τον ελληνισμό του Πόντου το καλοκαίρι του 1919: τρεις αδημοσίευτες αμερικανικές εκθέσεις» http://www.peristereota.com/Abstracts/abstract2.html -Θεοδόσης Κυριακίδης, «Μεθοδολογικά πρότερα στη Γενοκτονία των Ελλήνων της Ανατολής» http://mikrasiatis.gr/?p=6568 -Θεοδόσης Κυριακίδης, «Οι ποντιακές σπουδές στον 21ο αιώνα» http://neolaia.poe.org.gr/default.aspx?catid=174 -George Shirinian, «The German Foreign Office Archives on the Armenian and Greek Genocides» http://neolaia.poe.org.gr/default.aspx?catid=180 -Michael Meeker, «The Question of Ethnicity in the Eastern Pontos» http://www.peristereota.com/Abstracts/abstract9.html -Roger Smith, «THE CONCEPT OF GENOCIDE: origin, meaning, related concepts, denial» http://neolaia.poe.org.gr/default.aspx?catid=178 -Taner Akcam, «Ottoman Documents and Expulsion of Greeks from Asia Minor in 1913-1914» http://neolaia.poe.org.gr/default.aspx?catid=179
-Πολυχρόνης Ενεπεκίδης, Γενοκτονία στον Εύξεινο Πόντο. Διπλωματικά Έγγραφα από τη Βιέννη (1909-1918), Θεσσαλονίκη, έκδ. Εύξεινος Λέσχη, 1995.