Μελετώντας στις βιβλιοθήκες για τα βιβλία που εκδόθηκαν για τον Πόντο, μένουμε έκπληκτοι για το εύρος, την ποιότητα και τον πλούτο της καταγραφής των τραγικών γεγονότων από την πρώτη γενιά προσφύγων. Οι ξεριζωμένοι Έλληνες, καταγράφουν αμέσως τα παθήματα του ελληνισμού, αλλά και τους αγώνες του. Θα προσπαθήσουμε σήμερα -ως ελάχιστο φόρο τιμής απέναντι σ΄ αυτούς που κατέγραψαν τα γεγονότα και εφοδίασαν τις επόμενες γενιές με τα απαραίτητα εφόδια- να αναφερθούμε στο έργο τους. Το έργο αυτών των ανθρώπων υπήρξε η αναγκαία βάση στην οποία θα βασιστεί το ριζοσπαστικό ποντιακό κίνημα που θα εμφανιστεί στη δεκαετία του ’80 και θα θέσει πλέον συγκεκριμένους αγωνιστικούς στόχους
Η «Μαύρη Βίβλος»
Ως πρώτη προσπάθεια των Ελλήνων της καθ' ημάς Ανατολής, και του Πόντου κατά συνέπεια, για την καταγραφή των τραγικών επιπτώσεων της πολιτικής που στόχευε στην εθνική εκκαθάριση, υπήρξε η έκδοση κατά το 1919 από το Οικουμενικό Πατριαρχείο του βιβλίου "Μαύρη Βίβλος διωγμών και μαρτυριών του εν Τουρκία Ελληνισμού (1914-1918)". Η "Μαύρη Βίβλος", που συνετάγη από την Κεντρική Επιτροπή υπέρ των Μετατοπισθέντων Ελληνικών Πληθυσμών, εκδόθηκε στα ελληνικά και στα γαλλικά. Στον Πρόλογο αναφέρονται μεταξύ άλλων: "Το κακόν εκορυφώθη κατά τον παγκόσμιον πόλεμον, ότε πλείσται ελληνικαί επαρχίαι της αυτοκρατορίας εκλονίσθησαν εκ θεμελίων ή και εντελών κατεστράφησαν. Είνε ανεκδιήγητα τα δεινοπαθήματα, τα οποία υπέστησαν οι εκδιωχθέντες εκ των εστιών αυτών Έλληνες. Διεσκορπίζοντο οι δυστυχείς ούτοι εις χωρία καθαρώς τουρκικά, ημποδίζετο εις αυτούς η εκ μέρους των Πατριαρχείων διανομή βοηθημάτων, εστερούντο εκκλησιών και ιερέων… και εξηναγκάζοντο δια τοιούτων και άλλων μέσων εις εξισλάμισιν. Τοιουτοτρόπως Δε, πληθυσμός ομογενής εκ 490063 ψυχών, διασπαρείς ανά τα όρη, τας χαράδρας και τα τουρκικά χωρία, υπέστη εν τοις πλείστοις τον εξ ασιτίας, του ψύχους και των στερήσεων θάνατον."
Στη συνέχεια όμως τα πράγματα θα εξελιχθούν εξίσου τραγικά. Τους Νεότουρκους θα αντικαταστήσουν οι κεμαλικοί και ο μικρασιατικός Πόντος θα γίνει και πάλι ένα απέραντο σφαγείο. Το Κεντρικό Συμβούλιο του Πόντου, που διατηρούσε γραφεία στην οδό Παπαρηγοπούλου στην Αθήνα θα συντάξει και θα εκδόσει τον Ιανουάριο του 1922 τη "Μαύρη Βίβλο της τραγωδίας του Πόντου 1914-1922" στα γαλλικά και στα αγγλικά. Η έκδοση αποσκοπούσε στο να ενημερώσει τους ξένους διπλωμάτες και να προκαλέσει κάποια εκδήλωση συμπαράστασης προς τους καταδιωκόμενους πληθυσμούς. Στη "Μαύρη Βίβλο" δίνονται αναλυτικά και πολύ λεπτομερειακά στατιστικά στοιχεία για τους εκτοπισθέντες πληθυσμούς και τα θύματα. Παρουσιάζονται επίσης και στοιχεία από τον τρόπο εξόντωσης των Ελλήνων στην Πάφρα και στην Οινόη. Στο τελικό συγκεντρωτικό πίνακα παρουσιάζονται οι αριθμοί των θυμάτων ανά εκκλησιαστική περιοχή. Ο αριθμός είναι 303.238. Είναι η πρώτη καταμέτρηση των θυμάτων που έγινε και που χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα. Στον αριθμό αυτό, τρία χρόνια αργότερα ο Γεώργιος Βαλαβάνης θα προσμετρήσει και άλλους 50.000 νεκρούς για την περίοδο που ακολούθησε.
Οι πρόσφυγες στην Ελλάδα θα αρχίσουν να καταγράφουν τις φρικιαστικές τους εμπειρίες. Μια από τις πρώτες εκδόσεις στην Αθήνα το 1924 ήταν τα απομνημονεύματα του Αντωνίου Γαβριηλίδη, καπνέμπορου από την Πάφρα του Πόντου, ο οποίος εξορίστηκε και σώθηκε δραπετεύοντας. Το έργο είχε τον εξής τίτλο: "Σελίδες εκ της Μαύρης Εθνικής Συμφοράς του Πόντου". Ο συγγραφέας στον Πρόλογο γράφει: "Πόντιος ο ατυχής συγγραφεύς του παρόντος έργου… ταλαιπωρηθείς, βασανισθείς, εξορισθείς και πολλάκις εγγύτατα τον θάνατον αντιμετωπίσας, εν τη απελπισία αυτού εν τω τόπω εξορίας του δραπετεύσας και ως εκ θαύματος διασωθείς εκ των ονύχων των αγρίων διωκτών παντός Ελληνικού και Χριστιανικού… εθεώρησεν ως υστάτην και μάλλον ανακουφιστικήν παραμυθίαν δια τον εαυτόν του, μνημόσυνον δε αιώνιον τοσούτων χιλιάδων σφαγιασθέντων ομογενών…" Το βιβλίο του Γαβριηλίδη αποτελεί ένα εκπληκτικό πόνημα για τα δεδομένα της εποχής. Συνοδεύεται από πλούσιο φωτογραφικό υλικό θυμάτων των διώξεων. Έχει αναλυτικούς πίνακες για τις διώξεις στο δυτικό Πόντο, αλλά και την κοινωνική παρουσία του ελληνισμού στην περιοχή αυτή.
Την ίδια εποχή ιδρύονται στην Ελλάδα και οι πρώτοι πολιτιστικοί και πολιτικοί ποντιακοί σύλλογοι. Ένας από αυτούς που θα ιδρυθεί το 1924 θα έχει την επωνυμία "Αδελφότης των αγωνιστών του Πόντου" και θα στοχεύει στην "…ένωσιν των απανταχού της Ελλάδος εγκατεστημένων προσφύγων Ποντίων ενεργώς αναμιχθέντων εις τον απελευθερωτικόν του Πόντου αγώνα…" όπως αναφέρεται στο καταστατικό.
Οι «Πόντιοι επίγονοι»
Το 1925 θα εκδοθεί στην Αθήνα το ιστορικό έργο του Γεωργίου Βαλαβάνη με τίτλο "Σύγχρονος Γενική Ιστορία του Πόντου". Για το έργο του γράφει: "… την περιγραφήν των αξιοδάκρυτων μαρτυριών, απαγχονισμών και σφαγών των Ποντίων στηριζομένων εκτός των εκ του σύνεγγυς και εξ ιδίας αντιλήψεως συγκεντρωθέντων στοιχείων, επί των αυθεντικών περιγραφών αξιόπιστων προσώπων, των καταθέσεων αυτοπτών μαρτύρων και παθόντων, επί των εκθέσεων των αρμοδίων περί τας Μητροπόλεις κύκλων και των Ποντιακών Σωματείων καθ' όλην την διαρροήν των γεγονότων. Επίσης ανεδιφήσαμεν επιμελώς τας εκθέσεις Ευρωπαίων και Αμερικανών δημοσιογράφων, παρατηρητών και φιλανθρώπων, οι οποίοι περιόδευσαν τας εστίας των διωγμών, περιέθαλψαν και προστάτευσαν μυριάδας ορφανών και αναξιοπαθούντων αδελφών μας…" Ο Γεώργιος Βαλαβάνης αναφέρεται και στο μέλλον, θεωρώντας ότι οι "Πόντιοι επίγονοι" όπως αποκαλεί τις επόμενες γενιές, θα επιφέρουν τη δικαίωση. Στο έργο αυτό ο Βαλαβάνης καταθέτει την εκτίμηση για το ύψος των απωλειών: 353.000 νεκροί.
Παράλληλα, οι επιζήσαντες Πόντιοι, ως πρόσφυγες πλέον τιμούν τα θύματα των διώξεων. Το 1925, σε επιμνημόσυνο ομιλία του Γεωργίου Μαυρομματόπουλου στη Νεάπολη Κοζάνης, αναφέρονται τα εξής: "Είναι γνωστά τοις πάσι τα δεινοπαθήματα, άτινα υπό τον τυραννικώτερον ζυγόν εν Τουρκία υπέστημεν. Όπου απανταχού της Τουρκίας όπου έζη χριστιανός και δη Έλλην, ούτω και εν Πόντω εν τη πατρίδι ημών, είναι απερίγραπτοι αι σφαγαί, αι ατιμασίαι, αι δημεύσεις περιουσιών, τα βασανιστήρια εν ταις φυλακαίς και παν ό,τι είδος ατιμίας και ταπεινώσεως είναι δυνατόν να πλάση η ανθρώπινη φαντασία. Χιλιάδες έπεσαν υπό το απηνές φάσγανον του τυραννικού και αιμοχαρούς Τούρκου και μυριάδες απέθανον εκ των κακουχιών της πείνης και του ψύχους καταφεύγοντες εις τα όρη και τας χαράδρας ή προτιμώντες την υγράν ταφήν ταφήν καταποντιζόμενοι εις την θάλασσαν, ίνα διαφύγωσι τους αιμοσταγείς όνυχας της απαισίους υαίνης, του Τούρκου, του όζοντος πάντοτε χριστιανικού αίματος και οίτινες άταφοι, χωρίς κανένα στοργικό δάκρυ, έρμαια αρπακτικών ορνέων και βορά θηρίων, οι πλείστοι απέμειναν ανά τα όρη, όπου μόνον το στοργικό χώμα της Ιεράς Πατρίδος μας εκάλυψεν τα απογυμνωθέντα οστάτων και τα καληκέλαδα πτηνά του τόπου μας εθρήνησαν την τόσον τραγικήν απώλειάν των."
Ο Αρχιμανδρίτης Πανάρετος Τοπαλίδης θα εκδόσει στη Δράμα το 1927 το βιβλίο "Ο Πόντος ανά τους αιώνας". Μεταξύ των άλλων γράφει: "Ένα εκ των προβλημάτων τα οποία ο Παγκόσμιος Πόλεμος έσυρε προ της τραπέζης των ισχυρών για διακανονισμό υπήρξε και το της πολιτικής αποκαταστάσεως του Πόντου. Ο Τούρκος, ανίκανος να συναγωνισθεί ειρηνικώς εν τω σταδίω της ευγενούς και φιλοπροόδου αμίλλης, διαισθανθείς δια της ειρηνικής πλην ραγδαίας αναπτύξεως εν όλαις ταις εκφάνσεσι της εθνικής και κοινωνικής ζωής το έδαφος επικρατήσεως του ελληνισμού, δεν εδυσκολεύθηκε να καταφύγει και πάλιν εις την βίαν, αποφασίζοντας να θέσει οριστικόν τέρμα εις αυτήν την ύπαρξιν των Ελλήνων Χριστιανών του Πόντου, ίνα κατά την κρίσιν του απαλλαγή των οχλήσεων ας υφίστατο εκ μέρους των ισχυρών της γης Χριστιανών".
Το ίδιο έτος θα ιδρυθεί στην Αθήνα από Πόντιους διανοουμένους η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών. Η έκδοση από το 1928 της περιοδικής έκδοσης Αρχείον Πόντου θα δόσει στους ερευνητές, αλλά και στον κάθε ενδιαφερόμενο ένα πολύτιμο εργαλείο. Το 1933 θα εκδοθεί το ιστορικό έργο Η Εκκλησία Τραπεζούντος του μητροπολίτου Χρύσανθου. Ιδιαίτερη σημασία θα έχει το πλούσιο ιστορικό του έργο, ειδικά την εποχή που πρόεδρός του ήταν ο Οδυσσέας Λαμψίδης.
Το 1935 θα εκδοθεί η "Συνοπτική Ιστορία του Ελληνισμού του Πόντου" από τον Δημήτριο Αποστολίδη, δήμαρχο της Αργυρούπολης την περίοδο της ρωσικής κατοχής (1916-1918). Στο κεφάλαιο για το κόστος των διώξεων αναφέρει: "Η Μικρασιατική εκστρατεία και η αποτυχία αυτής έπληξε βαθύτατα τον Ελληνισμόν του Πόντου, ο οποίος υπέστη τα πάνδεινα κατά την διάρκειαν αυτής. Ο διαβόητος δήμαρχος Κερασούντος Τοπάλ Οσμάν καταρτίσας συμμορίαν έσφαζεν, έκαιε και ελήστευε υπό τα όματα των Ευρωπαίων. Αι άλλοτε ανθηραί ελληνικαί πόλεις του Πόντου απενεκρώθησαν, η δε ύπαιθρος χώρα ηρημώθη."
Το 1936 ο παλιός αντάρτης Δημήτριος Κουτσογιαννόπουλος θα εκδόσει τις εμπειρίες του στη Θεσσλονίκη υπό τον τίτλο "Ανάμεσα στους αντάρτες του Πόντου".
Η δικτατορία Μεταξά και η φοβερή δεκαετία του '40 που θα ακολουθήσει με τον ελληνοϊταλικό πόλεμο, την τριπλή κατοχή και την εθνική αντίσταση και τέλος με τον εμφύλιο πόλεμο, θα απονεκρώσει την ποντιακή ιστορική κίνηση. Μόνο το βιβλίο του Γεωργίου Σακκά θα εκδοθεί στη Νίκαια το 1943 με τον τίτλο: "Ιστορία των Ελλήνων της Τρίπολης", ενός βιβλίου-αναφορά για τη μελέτη των τραγικών γεγονότων στην Τρίπολη του Πόντου. Όμως, μόλις και πάλι η κοινωνία αποκτά σχετικά φυσιολογικούς ρυθμούς οι συγγραφείς της πρώτης γενιάς βρίσκονται και πάλι στο προσκήνιο. Το 1954 ο Δημήτριος Φυλλίζης θα εκδόσει στη Θεσσαλονίκη το βιβλίο με τίτλο "Αι τελευταίαι ημέραι της Τραπεζούντος". Το 1955 ο Ιωακείμ Σαλτσής θα εκδόσει τα "Χρονικά Κοτυώρων" στη Θεσσαλονίκη Το 1956 ο Ελευθέριος Παυλίδης, πρόεδρος του Σωματείου των εκ Ρωσίας Ελλήνων θα εκδόσει στην Αθήνα το βιβλίο "Πώς και διατί εματαιώθη η Δημοκρατία του Πόντου". Την ίδια χρονιά ο Χριστόφορος Τσέρτικ εκδίδει, στην Αθήνα πάλι, τη νουβέλα "Φλόγες στον Πόντο. Χρονικό μιας εποχής". Το 1957 θα εκδοθεί στην Αθήνα από τον Παντελή Βαλιούλη το βιβλίο "Σελίδες εκ της συμφοράς του Πόντου". Το 1958 ο Θεοφύλακτος Θεοφυλάκτου θα εκδόσει στη Θεσσαλονίκη το "Γύρω από την άσβεστη φλόγα".
Έρευνα στα αρχεία
Στη συνέχεια, το 1962 θα έχουμε την έκδοση του ανάτυπου της ομιλίας του Πολυχρόνη Ενεπεκίδη από το Σύλλογο Αργοναύται-Κομνηνοί με τίτλο "Οι διωγμοί των Ελλήνων του Πόντου (1908-1918). Βάσει των ανεκδότων εγγράφων των κρατικών αρχείων της Αυστροουγγαρίας". Ο Ενεπεκίδης, που είχε αρχίσει από το 1958 να μελετά τα διπλωματικά αρχεία στη Βιέννη και να τα δημοσιεύει στην εφημερίδα «Τα Νέα», θα χαρακτηρίσει τις διώξεις των Ελλήνων ως «Ολοκαύτωμα». Με τον τρόπο αυτό –σε μια δύσκολη εποχή όπου η ελληνική κυβέρνηση ήταν απολύτως αντίθετη σε κινήσεις καταξίωσης της ιστορικής μνήμης- ο Ενεπεκίδης ενέτασσε τις διώξεις σε μια νέα κατηγορία χαρακτηρισμού γενοκτονιών που θα εμφανιστεί μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και θα έχει τη διεθνή αναγνώριση. Το 1963 θα εκδοθεί στην Αθήνα το βιβλίο του Σταύρου Νικολαϊδη με τίτλο "Πόντου θρήνος". Εξαιρετικά ριζοσπαστικές απόψεις, που έφταναν μέχρι τη διατύπωση του αιτήματος απελευθέρωσης του Πόντου θα εκφραστούν στην εφημερίδα «Ποντιακή Φωνή» που εκδόθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1966. Την ίδια χρονιά θα εκδοθεί η "Γη του Πόντου" από τον Δημήτρη Ψαθά. Το 1969 θα εκδοθεί το βιβλίο "Τοπάλ Οσμάν" του Γεωργίου Λαμψίδη, όπου για πρώτη φορά η εθνική εκκαθάριση που θα πραγματοποιήσουν οι Τούρκοι εθνικιστές στον Πόντο θα χαρακτηριστούν με το σύγχρονο νομικό όρο «γενοκτονία». Το 1970 θα εκδοθεί στην Αθήνα η "Συμβολή εις την γενικήν ιστορίαν του Πόντου" του Σάββα Ιωακειμίδη. Σημαντική συγγραφική παραγωγή έχουν επίσης ο Ευστάθιος Χριστοφορίδης (Σάρπογλης), ο Σίμος Λιανίδης, ο Ισαάκ Λαυρεντίδης, ο Στυλιανός Μαυρογένους, ο Παντελής Μελανοφρύδης κ.ά.
Στη συνέχεια τη συγγραφική σκυτάλη θα πάρουν συγγραφείς της δεύτερης προσφυγικής γενιάς όπως ο Χρήστος Σαμουηλίδης, ο Χρήστος Ανδρεάδης, Δημήτρης Αθανασιάδης, Έλσα Γαλανίδου-Μπαλφούσια, Ερμής Μουρατίδης κ.ά.
