Η Τραπεζούντα
(Καστρότειχα της Τραπεζούντας. Φωτογραφικό αρχείο Επιτροπής Ποντιακών Μελετών.)
Τραπεζούντα, η καλλίστη των πόλεων, "εν τη εώα πασών αρίστη", "θεόσωστη και θεοσυντήρητη".
Αποικία
της Σινώπης από τον 7ο αι. π.Χ, σταυροδρόμι εμπορικών χερσαίων και
θαλάσσιων δρόμων, ορμητήριο των βυζαντινών στρατευμάτων, κέντρο
διοικητικής περιφέρειας, πυρήνας αυτονομιστικών κινημάτων, πρωτεύουσα
μιας αυτοκρατορίας, [4] η πόλη της Τραπεζούντας, διαγράφει μια αδιάκοπη
και επίπονη ιστορική πορεία, γεννά αγίους, μάρτυρες, θρυλικούς ήρωες,
ένδοξους αυτοκράτορες, σοφούς λογίους. Η καίρια γεωγραφική της θέση -
βρίσκεται στην αρχή του δρόμου του μεταξιού και είναι η μοναδική είσοδος
από τα νοτιοανατολικά παράλια του Ευξείνου Πόντου στο εσωτερικό της
Ασίας προς τη Βαγδάτη και την Περσία –την αναδεικνύει σε σπουδαίο
οικονομικό και εμπορικό κέντρο με συνακόλουθη οικιστική και πολιτιστική
ανάπτυξη. Στα μέσα του 19 ου αιώνα, είναι το σπουδαιότερο πνευματικό και
οικονομικό κέντρο του Ποντιακού Ελληνισμού. Είναι η πρωτεύουσα του
βιλαετιού [5] Τραπεζούντος που έχει έκταση: 31.300 τ.χμ και αποτελείται
από τέσσερα σαντζάκια: αυτό της Τραπεζούντας, του Τζανίκ (Αμισός), του
Λαζιστάν και του Κιουμούς-χανέ.
(Δαφνούντα. Το λιμάνι της Τραπεζούντας. 1901. Φωτογραφικό αρχείο Επιτροπής Ποντιακών Μελετών.)
Ο
ελληνικός πληθυσμός της Τραπεζούντας αποτελεί περίπου το ένα τρίτο του
συνολικού πληθυσμού της και ασχολείται κυρίως με το εμπόριο, τις τέχνες
και τη ναυσιπλοΐα. Στην Τραπεζούντα οι Μεγάλες Δυνάμεις διατηρούν
προξενεία και γραφεία όλες οι ατμοπλοϊκές εταιρείες. Τεράστιοι όγκοι
προϊόντων μεταφέρονται με τα καραβάνια μέσω του αμαξιτού δρόμου
Τραπεζούντας –Ερζερούμ- Περσίας από το λιμάνι της προς το εσωτερικό της
Ασίας και αντίστροφα. Οι Τραπεζούντιοι έμποροι διαθέτουν εμπορικά
υποκαταστήματα και πρακτορεία μεταφορών στη Ρωσία, την Περσία, την
Κωνσταντινούπολη, τη Μασσαλία, την Αγγλία και σε άλλες μεγάλες πόλεις
της Ευρώπης.
( Ο τραπεζίτης Άλκης Καπαγιαννίδης με ανωτέρους υπαλλήλους της τράπεζας του. Φωτογραφικό αρχείο Επιτροπής Ποντιακών Μελετών)
Η
Τραπεζούντα μέχρι τον 1869 ελέγχει το 40% του εμπορίου της Περσίας και
το διαμετακομιστικό εμπόριο αποφέρει περίπου 200.000.000 φράγκα κέρδος
το χρόνο, ενώ όπως αναφέρει ο μητροπολίτης Τραπεζούντος Χρύσανθος, οι
τρεις μεγάλοι τραπεζικοί και εμπορικοί οίκοι Καπαγιαννίδη αδελφών
Φωστηρόπουλου και Θεοφυλάκτου-Λεοντίδου δεσπόζουν της όλης οικονομικής
ζωής της χώρας μέχρι Βατούμ και Θεοδοσιουπόλεως. Από τις 5 τράπεζες της
πόλης οι τρεις ανήκουν σε Ποντίους τραπεζίτες ενώ στις υπόλοιπες δύο των
Αθηνών και της Οθωμανικής τράπεζας την πλειοψηφία των μετοχών είχαν οι
Έλληνες και οι Αρμένιοι.
(Εκδρομή στην Τραπεζούντα. Φωτογραφικό αρχείο επιτροπής Ποντιακών Μελετών)
Η
οικονομική ευμάρεια οδηγεί στην αύξηση του βιοτικού επιπέδου των
κατοίκων της Τραπεζούντος και τη δημιουργία αστικής τάξης . Στο σημείο
αυτό πρέπει να τονισθεί για την αποφυγή πάσας παρανόησης ότι ο όρος
αστική τάξη που χρησιμοποιήθηκε παραπάνω δεν εμπεριέχει το νοητικό σχήμα
της αρχής-εξουσίας. Η τάξη αυτή των εμπόρων, τραπεζιτών κτλ που
προέρχεται από τις μειονότητες και με το καθεστώς των διομολογήσεων δρα
στην ουσία ως διεκπεραιωτής του εμπορίου ανάμεσα στην εκβιομηχανιζόμενη
Ευρώπη και την υπανάπτυκτη οθωμανική αυτοκρατορία -μιας και οι Ευρωπαίοι
ως ξένοι είναι ανεπιθύμητοι - εξαρτιέται οικονομικά από την Δύση και
εσωτερικά δεν έχει την εύνοια της Πύλης. Έτσι, δεν μπορεί να γίνει
σοβαρά λόγος ότι αποτελεί τμήμα της άρχουσας τάξης, αφού στέκει
ξεκρέμαστη μέσα στον χώρο άσκησης εξουσίας της Οθωμανικής επικράτειας.
Μπορεί όμως να θεωρηθεί ότι βρίσκεται τρόπον τινά, επικεφαλής της
κοινωνικής πυραμίδας των μειονοτήτων.
Το
στοιχείο όμως που μας ενδιαφέρει είναι ότι έχουμε μια ανερχόμενη αστική
τάξη, πρόθυμη να συνεισφέρει στο κοινωνικό σύνολο. Tο γεγονός αυτό σε
συνδυασμό με την συχνή επαφή των Τραπεζουνταίων με τη Κωσταντινούπολη,
την Αθήνα, τη Σμύρνη και την Ευρώπη, οδηγεί σε μια εκπαιδευτική και
πνευματική κίνηση με ανοδική πορεία και εντυπωσιακή κατάληξη. Ιδρύονται
θρησκευτικά, εκπαιδευτικά και φιλανθρωπικά ιδρύματα και αξιόλογοι
επιστήμονες στέλνονταν για ειδίκευση στην Ελλάδα [6] και σε διάφορα
πανεπιστήμια της Ευρώπης για να μεταφέρουν επιστρέφοντας στην πατρίδα,
την επιστημονική γνώση.
( Φροντιστήριο Τραπεζούντας. Φωτογραφικό αρχείο Επιτροπής Ποντιακών Μελετών)
Το
Φροντιστήριο της Τραπεζούντας [7] που είχε ιδρύσει το 1682 ο μεγάλος
Τραπεζούντιος δάσκαλος του Γένους Σεβαστός Κυμινήτης [8] παίζει
σημαντικό ρόλο στην πνευματική και ηθική ανάπλαση των Ελληνοποντίων και
στην ανάπτυξη της εθνικής τους συνείδησης, όπως και η ίδρυση του
Τυπογραφείου της πόλης, το 1880.
Πυρήνα
της κοινωνικής και πολιτικής ζωής των Ελλήνων της Τραπεζούντας κατά
τον 19 και στις αρχές του 20 ου αιώνα αποτελεί η ορθόδοξη Μητρόπολη
Τραπεζούντος, η οποία δρα και ως διαμεσολαβητής- διεκπεραιωτής της
εξουσίας της Πύλης προς τους υπόδουλους χριστιανούς. De jure και de
facto η εκκλησία είναι η ανώτερη τάξη μέσα στους χριστιανικούς
πληθυσμούς και σε αγαστή συνεργασία με την ανερχόμενη αστική τάξη
προβαίνει στη δημιουργία ή την ενίσχυση τόσο εκπαιδευτικών όσο και
κοινωφελών αλλά και φιλανθρωπικών ιδρυμάτων και συλλόγων, μέσα στο
γενικότερο πλαίσιο αλληλεγγύης που διακατέχει την Ποντιακή κοινωνία.
